Najczęściej nicienie kojarzą się z problemami zdrowotnymi i negatywnymi konsekwencjami. Nicienie są jednak tak liczne, że gatunki pasożytujące na ludziach to zaledwie kropla w morzu. Tym razem porozmawiamy o nicieniach pasożytujących na owadach, które możemy wykorzystać dla własnych korzyści, a także o nicieniach niszczących uprawy i ich plony. Wyjaśnimy, w jaki sposób możemy nie tylko chronić nasze rośliny przed powodowanymi przez nie szkodami, ale także w jaki sposób możemy czerpać korzyści z tych nicieni.
Nicienie (Nematoda) to bardzo liczna grupa zwierząt obejmująca pasożytnicze lub wolno żyjące zwierzęta bezkręgowe. Żyją, żerują i rozmnażają się w narządach innych zwierząt (ludzi, ssaków, a nawet owadów) i roślin, w glebie i wodzie. Cykl rozwojowy obejmuje kilka etapów: jajo, larwa (4 stadia), osobnik dorosły. Od innych bezkręgowców odróżnia je wydłużone, nitkowate ciało ze zwężającymi się końcami, pokryte twardym oskórkiem. Często białe lub przezroczyste. Aby wytrzymać niekorzystne warunki wzrostu, takie jak zimowanie, robaki tworzą cysty, czyli woreczki wypełnione jajami o twardej skorupie.
Nicienie pasożytujące na owadach
Nicienie entomopatogeniczne to naturalnie występujące mikroskopijne organizmy, które żyją i żywią się owadami w glebie lub na jej powierzchni. Niektóre nicienie są bardziej skuteczne i wydajne w zwalczaniu dorosłych owadów, a inne w zwalczaniu larw.
Istnieje kilka rodzajów nicieni: Niektóre nicienie podróżują i szukają czegoś, co mogłyby zaatakować, inne czekają, aż owad sam przejdzie i może zostać zaatakowany; są też inne nicienie, które mogą albo przemieszczać się w poszukiwaniu ofiary albo na nią czekać. Po zidentyfikowaniu ofiary nicień wnika w wybranego owada przez otwory w ciele, a czasem nawet przez kutikulę larwy owada. Po wniknięciu w owada nicienie uwalniają bakterie, które namnażają się i uwalniają toksyny, które w ciągu kilku dni zabijają owada, ale nie nicienie. Nicienie żerują i rozmnażają się w ciele martwego szkodnika, a następnie szukają innego żywiciela.
Nicienie entomopatogeniczne mają tę wielką zaletę, że można je stosować tam, gdzie nie można zastosować chemicznych środków owadobójczych; pożądane jest zabicie tylko jednego rodzaju owadów lub ich larw i jednoczesna ochrona innych zwierząt, takich jak pszczoły, ćmy, dżdżownice. Są całkowicie nieszkodliwe dla ludzi i innych zwierząt.
Nicienie na turkucia podjadka
Ze względu na szkody wyrządzane w ogrodzie i roślinach ogrodowych, często zastanawiamy się, jak pozbyć się turkuciów podjadków. Nie zaleca się stosowania środków chemicznych do ich zwalczania, ale stosowanie domowych środków kosztuje wiele wysiłku. Rozwiązaniem jest kupno w sklepie specjalistycznym nicieni (Steinernema carpocapsae), które zabijają larwy turkucia, a efekty są zauważalne już po 2-3 dniach. Te same nicienie można również stosować przeciwko innym owadom (komarnicom, larwom rolnic, muchówkom). Ze względu na specyfikę cyklu życiowego turkucia nicienie muszą być stosowane przez kilka lat z rzędu, aby osiągnąć efekt.
Nicienie na chrząszcze i ich pędraki
Same chrząszcze mogą nie powodować większych szkód, z wyjątkiem gryzienia liści drzew, ale tłuste białe pędraki chrząszczy to już inna historia. Pędraki żerują na trawnikach i korzeniach roślin przez 3-4 lata, aż do pełnego rozwoju, co powoduje gnicie roślin. Stosowanie środków chemicznych jest nieskuteczne lub trudne do zastosowania w przypadku pędraków żyjących pod ziemią, więc zastosowanie do ich niszczenia nicieni może być wybawieniem. Nicienie do zabijania pędraków turkucia podjadka dostosowują się do położenia pędraków w glebie (które znajdują się głębiej w glebie zimą i wyżej w glebie latem), co czyni je bardzo skuteczną bronią w walce z nimi.
Nicienie na inne szkodliwe owady
Nicienie (Steinernema feltiae) na wije i mrówki. S. feltia są używane do zabijania osobników dorosłych i larw wijów, ponieważ niektóre ich gatunki mogą zjadać części roślin uprawnych, jagody i nasiona Nicienie te mogą być również wykorzystywane do odstraszania mrówek, które unikają gniazd zarażonych nicieniami.
Nicienie (Steinernema feltiae) na ziemiórkowate i wciornastki. Wciornastki żywiące się sokami wielu gatunków roślin przebijają komórki roślinne, rozprzestrzeniają choroby i powodują rozległe szkody w szklarniach. Ziemiórkowate często towarzyszą roślinom domowym. Komary nie stanowią dużego problemu, ale infekują podłoże, a owady latające są irytujące w domu. Dlatego też, aby uniknąć przesadzania kwiatów, niszczenia ziemi doniczkowej lub dezynfekcji szklarni, do leczenia kwiatów i roślin stosuje się nicienie, które bardzo dobrze radzą sobie z larwami tych owadów.
Nicienie do zwalczania larw muchówek (Steinernema spp.) – nicienie te infekują larwy różnych muchówek (śmietki glebowej, śmietki brukwianki, połyśnicy marchwianki), które żerują na sadzonkach ogórków, fasoli, kapusty, cebuli, marchwi i powodują wiele problemów. Nicienie mogą być stosowane w ogrodzie i w szklarniach. Nicienie z tego samego rodzaju zjadają również gąsienice rolnic.
Nicienie (Heterorhabditis bacteriophora). Nicienie te są głównie wykorzystywane do ograniczania populacji opuchlaka truskawkowca, ponieważ chrząszcze żerują na liściach hortensji, a jego pędraki na korzeniach roślin. H. bacteriophora jest szeroko stosowany do zwalczania szerokiej gamy gatunków owadów (z których nie wszystkie występują w Polsce), takich jak mrówki, pchły, ćmy, chrząszcze, muchy, gąsienice.
Preparaty owadobójcze z nicieniami
Do zwalczania szkodników należy przygotować roztwór z nicieniami. Specjalne handlowe preparaty z nicieniami wlewa się do pojemnika z odpowiednią ilością wody, miesza i roztworem podlewa zainfekowane rośliny. Powierzchnia gleby, która ma być poddana działaniu preparatu, musi być wcześniej zwilżona, a po 30-60 minutach podlewania nicieniami powierzchnię ponownie lekko podlać czystą wodą, aby zmyć nicienie z liści rośliny. Gleba powinna być nawadniana jeszcze przez około dwa tygodnie, ponieważ woda pomaga w przemieszczaniu się nicieni. Często nicienie muszą być ponownie zastosowane po 2 tygodniach, aby były skuteczne, a czasami nawet kilka lat z rzędu.
Ponieważ nicienie są bardzo wrażliwe na promieniowanie UV i wysychanie, powinny być stosowane tylko przy pochmurnej pogodzie, wczesnym rankiem lub wieczorem. W zależności od sezonu wegetacyjnego szkodników, nicienie stosuje się, gdy temperatura gleby przekracza 12°C lub gdy widoczne są pierwsze szkodniki, tj. w kwietniu-sierpniu. Zbyt wysokie temperatury gleby (około 30°C) mają negatywny wpływ na aktywność nicieni, dlatego unika się ich stosowania w upalne dni.
Nicienie pasożytujące na roślinach
Nicienie pasożytujące na roślinach, znane również jako fitonematody, dorastają do 0,5-5 cm długości i są półprzezroczyste, nitkowate lub kuliste. Nicienie żyją i żerują na częściach roślin lub żyją wokół roślin. Nicienie powodują uszkodzenia roślin poprzez wysysanie soków z korzeni, bulw, łodyg, liści, kwiatów i nasion. Zaatakowane rośliny wysychają, obumierają, stają się nieproduktywne, a czasami deformują się. Rozprzestrzeniają również choroby i zmniejszają odporność roślin na choroby. Najbardziej szkodliwe są mątwik ziemniaczany, mątwik burakowy, węgorek truskawkowiec i guzak północny, które powodują ogromne straty w plonach (nawet do 80% w niektórych przypadkach) i ogromne straty ekonomiczne.
Nicienie w uprawie ziemniaka
W Polsce występują dwa gatunki nicieni ziemniaczanych tworzących cysty: Mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis) i mątwik agresywny (Globodera pallida) Są to robaki o formie kulistej (samice) i nitkowate (samce) o wielkości do 1 mm. Na korzeniach ziemniaków zaatakowanych przez nicienie tworzą się pęcherze o średnicy 0,5-1 cm: mątwik ziemniaczany tworzy żółte pęcherze, które później brązowieją, natomiast mątwik agresywny tworzy białawe, kremowe pęcherze. Najbardziej szkodliwe jest dla podziemnych części roślin, ale aktywność nicienia można rozpoznać po takich objawach, jak więdnięcie dolnych liści, opóźnione kwitnienie i słabszy wzrost roślin. Szkodzą ziemniakom, pomidorom, bakłażanom, papryce.
Niszczyk ziemniaczak (Ditylenchus destructor) to biały nitkowaty nicień o długości 0,6-1,9 mm, żywiący się sokiem bulw ziemniaka. Zaatakowane bulwy ziemniaka miejscami miękną, brązowieją, marszczą się i zasychają. D. destructor jest bardzo rozpowszechnionym nicieniem, pasożytującym nie tylko na ziemniakach, ale także na burakach, marchwi, pasternaku, pomidorach, kwiatach cebulowych i roślinach strączkowych.
Nicienie w uprawie borówki
Węgorek truskawkowiec (Aphelenchoides fragariae) to półprzezroczysty robak obły o długości 1 mm, który powoduje deformację i skręcenie liści rośliny, obumieranie liści i kwiatów, przebarwienia i obumieranie pąków korony. Rośliny nie są produktywne, owoce są małe, a części nadziemne pomarszczone. Nicienie uszkadzają truskawki, poziomki i niektóre kwiaty (piwonie, irysy, floksy, lilie). Wegetują już od wczesnej wiosny a podczas wilgotnej pogody można je zaobserwować na jagodach lub liściach.
Nicienie w uprawie cebuli i czosnku
Chociaż niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) atakuje wiele gatunków roślin, takich jak pomidory, groch, różne kwiaty, zboża i rośliny strączkowe, w Polsce nicienie te stanowią największe zagrożenie dla upraw cebuli i czosnku. Biały, nitkowaty robak o długości 1-1,5 mm pasożytuje na roślinach w każdym wieku. Liście zainfekowanych pędów puchną i zniekształcają się, a pęd całkowicie więdnie, na powierzchni zakażonej cebuli pojawiają się plamy, łupina grubieje i mięknie, pęka, a wnętrze brązowieje. Uszkodzone cebule są bardziej podatne na choroby powodujące ich gnicie. Nicienie są najbardziej szkodliwe w deszczowe lata i rozprzestrzeniają się masowo w sierpniu.
Mątwik burakowy
Mątwik burakowy (Heterodera schachtii) to popularny pasożyt o barwie od żółtej do brązowawej, kształcie cytryny i wielkości do 1 mm. Atakuje głównie rzepak, buraki cukrowe, buraki ćwikłowe, brokuły, rzodkiewkę, kapustę i żeruje na niektórych chwastach. Zaatakowane rośliny rosną wolniej, żółkną, opadają im liście, korzenie pokrywają się obficie małymi korzonkami, plon się zmniejsza, a rośliny obumierają.
Guzak północny
Guzak północny (Meloidogyne hapla) jest polifagiem, pasożytującym na około 550 różnych gatunkach roślin. Atakuje prawie wszystkie warzywa uprawne rosnące w polu i pod osłonami” pomidory, ziemniaki, sałatę, marchew czy pietruszkę. Gruszkowate samice mają 1 mm długości, a samce są nitkowate, mają 1,8 mm długości i posiadają aparaty gębowe. Objawami aktywności nicieni są guzowate narośla na korzeniu, z których wyrastają korzenie boczne, tzw. brody. Korzeń spichrzowy deformuje się, dochodzi do zahamowania wzrostu i więdnięcia roślin, w rezultacie plon się zmniejsza.
Jak chronić rośliny przed nicieniami?
Nicienie infekują glebę wokół zainfekowanych upraw, a także narzędzia rolnicze, rozprzestrzeniając się przez wodę lub wiatr, a także poprzez skażone nasiona lub podczas przechowywania. Aby zapobiec rozprzestrzenianiu się nicieni, najskuteczniejsze jest stosowanie płodozmianu i sadzenie tego samego gatunku w tym samym miejscu dopiero po 3-4 latach. Zainfekowaną glebę szklarniową należy zastąpić nową lub zdezynfekować środkami chemicznymi. Zwalczanie chwastów zapobiega rozprzestrzenianiu się nicieni, a nawożenie i wapnowanie gleby również zapobiega ich rozwojowi. Ważne jest, aby na materiał siewny wybierać zdrowe sadzonki. Wszelkie odpady lub uszkodzone rośliny muszą zostać utylizowane.
Źródła:
https://www.vle.lt/straipsnis/augalu-nematodai/
http://www.vatzum.lt/lt/paslaugos/informacijos-rinkmenos/fitosanitarija/
https://gardenerspath.com/how-to/disease-and-pests/beneficial-nematodes/
https://www.gardeninsects.com/beneficialNematodes.asp
https://www.cabidigitallibrary.org/
Pileckis S., Vengeliauskaitė A. Entomologia w gospodarstwie rolnym, 1977, Wilno: Mokslas.
Zdjęcia poglądowe © Canva, chyba że zaznaczono inaczej.