Szałwia (Salvia) to roślina z rodziny jasnotowatych. Jest bardzo szeroko rozpowszechniona na całym świecie. Szałwia jest nie tylko rośliną ozdobną, ale ma również wiele właściwości leczniczych. Jest również stosowana jako zioło – nie na próżno nazwa tej rośliny przetłumaczona z łaciny oznacza „leczyć”.
Szałwia jest gatunkiem jednorocznym i wieloletnim, półkrzewem, rzadziej krzewem. Liście szałwii są zwykle pierzaste, owłosione. Kwiaty zebrane są w kwiatostany, rzadziej pojedynczo. Szałwia rozpoczyna kwitnienie przeważnie w drugim roku od posadzenia. Kwitnie w różnych kolorach. Owocem szałwii jest rozłupnia. Wiele rodzajów szałwii jest aromatycznych, pachnących i bogatych w olejki eteryczne.
Gatunki szałwii
Istnieje około 1000 gatunków szałwii. Na Litwie uprawia się dziesiątki gatunków, z których tylko kilka jest rodzimych.
Szałwia łąkowa (Salvia pratensis) w Polsce spotykana rzadko. Jest to długowieczna bylina o wysokości do 80 cm, rzadziej do 100 cm. Ma prosto wzniesioną łodygę i sercowatojajowate liście. Jej kwiaty są niebieskie, fioletowe, rzadziej różowe lub białe. Kwitnie od maja do czerwca. Szałwia łąkowa zawiera nieco olejków eterycznych, ma przyjemny zapach po wysuszeniu i może być stosowana jako przyprawa, jednak pod względem intensywności zapachu ustępuje szałwii lekarskiej.
Szałwia lekarska (Salvia officinalis) to roślina ozdobna o właściwościach leczniczych. Nadaje się do uprawy na rabatach kwiatowych, a jej świeże lub suszone liście wykorzystuje się do przypraw, herbaty i lecznictwa. Gatunek ten jest półkrzewem o wysokości 50-75 cm z gładkimi, podłużnie owalnymi lub lancetowatymi liśćmi. Cała roślina pokryta jest białawymi włoskami. Kwitnie ciemnoniebieskimi, rzadziej białymi lub różowymi kwiatami od maja do lipca. Nasiona o silnym zapachu dojrzewają w w lipcu i w sierpniu..
Szałwia muszkatołowa (Salvia sclarea) to gatunek szałwii pochodzący z regionu Morza Śródziemnego. Ma stromą, rozgałęzioną łodygę i rośnie od 40 do 120 cm. Liście szałwii muszkatołowej są ozdobne, jajowato-sercowate, duże, owłosione i pomarszczone. Kwiaty są niebieskie lub różowe. Kwiaty i liście zawierają przyjemnie pachnący olejek eteryczny.
Szałwia omszona (Salvia nemorosa). Szałwia omszona występuje powszechnie w Polsce, Europie Środkowej, Azji Środkowej, na Kaukazie i Syberii. Gatunek ten osiąga wysokość od 35 do 90 cm. Zwykle ma kilka łodyg. Kwitnie od maja do października, a jej kwiaty mają ciemnofioletowy kolor. Szałwia omszona jest roślina miododajną.
Szałwia błyszcząca, szałwia ogrodowa (Salvia splendens). Szałwia błyszcząca nadaje się do uprawy na kwietnikach i rabatach. Gatunek ten pochodzi z Brazylii. Osiąga wysokość 35-60 cm i jest obficie rozgałęziona. Ma czerwone kwiaty, ale wyhodowano też odmiany o kwiatach białych, różowych, fioletowych i purpurowych. Okres kwitnienia trwa od czerwca do mrozów.
Szałwia omączona (Salvia farinacea Benth.). Szałwia omączona jest uprawiana na rabatach, kwietnikach, a także jako roślina na bukiety. Gatunek ten pochodzi z Meksyku i południowej części USA. Jest to wysoka na 60-90 cm, rozgałęziona roślina o niebieskich, niebiesko-fioletowych i białych kwiatach. Kwitnienie trwa od maja do października Szałwia omączona przyciąga pszczoły, owady i ptaki.
Sadzenie szałwii
Szałwia może być rozmnażana przez nasiona, sadzonki lub pędy, a czasami może także wysiać się sama.
Odpowiednie stanowisko dla szałwii. Szałwię najlepiej uprawiać w otwartym, ciepłym i słonecznym miejscu. Szałwia może być uprawiana w tym samym miejscu przez 4-6 lat.
Ziemia dla szałwii. Dla szałwii odpowiednia jest gleba przepuszczalna dla wody, luźna, niekwaśna, próchniczna, piaszczysto-gliniasta, lekko gliniasta. Kwitnie słabiej na glebach nadmiernie żyznych, nawożonych, będzie też słabo rosła w podmokłej glebie.
Wysiew i rozmnażanie szałwii
W szklarni nasiona szałwii wysiewa się między lutym a marcem. Szałwia zaczyna przeważnie kiełkować po ok. 6-10 dniach. Sadzonki pikuje się kilkakrotnie: za pierwszym razem, po pojawieniu się dwóch lub trzech liści właściwych, przesadza się je w odległości 5 cm od siebie, za drugim razem, trzy tygodnie po pierwszym rozstawieniu, sadzonki przesadza się do pojedynczych doniczek o średnicy od 10 do 12 cm.
Sadzonki przesadza się na zewnątrz po przymrozkach, na przełomie maja i czerwca. Odstępy między sadzonkami powinny wynosić 20 × 30 cm. Sadzonki zaczynają rosnąć i rozgałęziać się szybciej w drugim roku.
Nasiona szałwii można również wysiewać bezpośrednio na grządkę w drugiej połowie maja.
Szałwię można również rozmnażać przez podział krzewu lub przez pędy.
Uprawa i pielęgnacja szałwii
Szałwia jest rośliną łatwą w pielęgnacji, należy jednak pamiętać, że nie toleruje podmokłej gleby ani nadmiaru wilgoci.
Podlewanie szałwii. Nadmiar wilgoci szkodzi szałwii i należy ją podlewać oszczędnie. Szałwię należy podlewać umiarkowaną ilością wody, gdy ziemia wokół niej wyschnie, najlepiej wieczorem. Szałwia nieźle znosi okresy suszy.
Nawożenie szałwii. Glebę, w której rośnie lub wysiewa się szałwię, należy nawozić nawozami mineralnymi i obornikiem. Szałwię można nawozić nawozami mineralnymi po uformowaniu się kilku pierwszych par liści i ponownie w momencie zawiązywania się kwiatów.
Przycinanie szałwii. Każdej wiosny krzewy szałwii wymagają odnowienia poprzez przycinanie zdrewniałych łodyg, pozostawiając jedynie 5 cm nad ziemią. Przekwitłe kwiaty szałwii należy usunąć.
Zimowanie szałwii. Szałwie są wrażliwe na mróz. Na zimę powinny być ściółkowane, przykrywane świerkiem lub słomą. Jeśli gleba, na której rośnie szałwia, jest podmokła jesienią, może zamarznąć zimą.
Choroby i szkodniki szałwii
Szałwia jest bardzo odporna na choroby atakujące rośliny. Może zostać zainfekowana przez pleśń, ale zdarza się to niezwykle rzadko.
Czasami szałwia może być atakowana przez mszyce, mączliki, przędziorki i wciornastki. Szkodniki te należy zwalczać roztworem mydła lub specjalnymi środkami owadobójczymi. Jeśli w szałwii zadomowiły się ślimaki, trzeba będzie je usuwać ręcznie. Na te pełzające szkodniki roślin można także ustawić pułapki – zakopać w ziemi pojemniki z piwem lub sokiem owocowym. Ślimaki zwabione przyjemnymi zapachami wpadną do naczyń.
Lecznicze właściwości szałwii
Szałwia od dawna znana jest jako roślina lecznicza. Ma właściwości antyseptyczne i przeciwzapalne. Z liści szałwii ekstrahuje się substancję aktywną salwinę – mającą właściwości przeciwbakteryjne. Olejki eteryczne z szałwii mają właściwości lecznicze i są również wykorzystywane w przemyśle perfumeryjnym do produkcji perfum. Maści i kąpiele szałwiowe są stosowane w leczeniu łuszczycy. Maści zawierające szałwię są również stosowane w leczeniu innych chorób skóry, takich jak egzema i atopowe zapalenie skóry.
W medycynie ludowej wywar lub herbata z liści szałwii są stosowane w leczeniu stanów zapalnych jamy ustnej i gardła, bólu zębów i wypadania włosów. Okłady z szałwii stosuje się na rany i uszkodzone miejsca. Nadmiernie pocące się stopy moczy się w wywarze z szałwii, ponieważ zmniejsza ona wydzielanie potu. Szałwia hamuje również laktację, więc być pita przez kobiety przygotowujące się do zakończenia karmienia piersią. Szałwia jest również dobra w łagodzeniu objawów menopauzy, takich jak uderzenia gorąca. Kąpiele szałwiowe mają działanie uspokajające.
Również korzeń szałwii ma właściwości lecznicze. Stosuje się go w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów, bolesnego miesiączkowania, zapalenia sutka i zapalenia węzłów chłonnych.
Niektóre gatunki szałwii są uprawiane do celów leczniczych, takie jak szałwia lekarska, szałwia krzewiasta (Salvia fruticosa), szałwia hiszpańska (Salvia hispanica), szałwia drobnolistna (Salvia microphylla) i inne.
Szałwia wieszcza – substancja narkotyczna. Szałwia wieszcza (Salvia divinorum) to gatunek szałwii o właściwościach halucynogennych. Szamani zamieszkujący tereny dzisiejszego Meksyku leczyli tą rośliną różne choroby i używali jej do uśmierzania bólu.
Przed użyciem herbat, wywarów lub innych preparatów z szałwii należy skonsultować się z lekarzem.
Szałwia w kuchni
Szałwię zaczęto używać jako zioło w XVII wieku. Szałwia nadaje potrawom ostry aromat i gorzkawy smak. Świeże i suszone liście szałwii są używane do aromatyzowania wieprzowiny, baraniny, drobiu, ryb, dań z roślin strączkowych, kiełbas, pasztetów i serów. Szałwię można także dodawać do zup, sałatek i sosów. Jest używana do aromatyzowania napojów bezalkoholowych, wermutów, win, likierów, herbat i drogich wyrobów tytoniowych. W Stanach Zjednoczonych szałwia jest obowiązkową przyprawą do pieczonego indyka na Święto Dziękczynienia.
Zbiór i suszenie liści szałwii
Liście szałwii najlepiej zbierać do suszenia przed kwitnieniem lub między czerwcem a sierpniem. To właśnie wtedy liście są najbardziej aromatyczne. Liście szałwii należy suszyć powoli, aby zachować więcej ich smaku. Liście rozkłada się na podłożu cienką warstwą, z dala od światła słonecznego. W przypadku suszenia w suszarce, temperatura suszenia powinna wynosić od 35 °C do 38 °C. Suszone liście przechowuje się w płóciennych woreczkach w suchym, dobrze wentylowanym pomieszczeniu.
Wykorzystane źródła:
https://www.botanikos-sodas.vu.lt/
https://www.vle.lt
https://www.thespruce.com
Z. Gudžinskas, I. Burneckienė, A. Malciūtė, R. Mikaliūnaitė „Ogród, sad, rabaty – prosto”. Wilno, 2021
Zdjęcia poglądowe © Canva.