Kosaćce (łac. Iris), nazywane potocznie irysami, to rośliny wieloletnie należące do rodziny kosaćowatych (łac. Iridaceae). Popularne irysy występują w dwóch formach: kłączowej lub cebulowej. W Polsce bardziej popularne są irysy kłączowe. Kłącza są grube, mięsiste i znajdują się na powierzchni ziemi, podczas gdy korzenie przypominające liny wnikają głęboko w ziemię. Liście irysów są szablaste i równowąskie, łodygi pojedyncze z jednym lub kilkoma kwiatami na wierzchołku. Polska nazwa „kosaciec” pochodzi prawdopodobnie od kształtu liści, które przypominają kosy, podczas gdy druga, bardziej popularna nazwa „irysy”, pochodzi od łacińskiej nazwy tego rodzaju.
Występują one naturalnie w Europie, Ameryce Północnej, Azji i Afryce Północnej. W Polsce występują cztery gatunki irysów: kosaciec bezlistny (Iris aphylla), trawolistny (Iris graminea), żółty (Iris pseudacorus) i syberyjski (Iris sibirica).
Irysy brodate, syberyjskie, japońskie, holenderskie, bucharskie, kosaćce fałszywe (spuria) to tylko kilka z wielu odmian. W rodzaju tym znanych jest aż 300 gatunków, a hodowcy wyhodowali wiele odmian. Ze względu na duże różnice między roślinami z tej rodziny, botanicy podzielili je na grupy. Jeden z nich, G. Rodionenko, zmodyfikował ogrodową klasyfikację irysów w 1981 roku i podzielił je na 10 grup. Irysy brodate, syberyjskie, kosaćce fałszywe, japońskie i cebulowe to pięć grup uprawianych w Polsce.
Irysy są szczególnie popularne wśród ogrodników ze względu na łatwość pielęgnacji oraz bogactwo i różnorodność odmian. Najpopularniejszymi irysami uprawianymi przez hodowców kwiatów są irysy bródkowe (łac. Iris pagoniris). Popularne są również irysy syberyjskie, japońskie i odmiany cebulowe.
Irysy bródkowe (łac. Pogoniris)
Irysy te zawdzięczają swoją nazwę krótkim włoskom, wyrastającym wzdłuż środkowej części listków wywiniętych na zewnątrz i przypominającym bródkę. Gatunki ozdobne to: irys blady (Iris pallida), blady (Iris variegata), bezlistny (Iris aphylla), niski (Iris pumila) i niemiecki (Iris germanica). Mieszańce tych i innych południowoeuropejskich gatunków, znane jako „Iris hybrida”, są uprawiane głównie w ogrodach. Są to odporne gatunki kłączowe o mocnych, szablastych liściach i wysokich łodygach (do 90 cm) z trzema lub więcej kwiatami. Irysy te są uprawiane w pełnym słońcu na luźnej, żyznej, próchniczej glebie. Kłącza powinny znajdować się blisko powierzchni gleby. Gleba powinna być półsucha lub półwilgotna, wapienna. Rozmnaża się je przez kłącza, części krzewów. Większość produkuje nasiona. Są one jednak wykorzystywane wyłącznie do rozmnażania gatunków lub tworzenia nowych odmian, ponieważ irysy łatwo się krzyżują.
Irysy bezbródkowe (łac. Apogon)
Grupa ta jest dalej podzielona na irysy syberyjskie, japońskie, gładkie i spuria. Na południu kraju można spotkać rosnące naturalnie irysy syberyjskie.
Wspomniany wyżej irys żółty (Iris pseudacorus) również rośnie naturalnie w Polsce. Można go znaleźć na niżu, na wilgotnych łąkach, wybrzeżach lub torfowiskach.
Irysy z tej grupy są rozmnażane przez kłącza, części łodyg i nasiona. Irysy żółte i syberyjskie mogą być również uprawiane w płytkiej wodzie. Pozostałe mogą być uprawiane w otwartym lub półcienistym terenie w wilgotnej glebie. Pielęgnacja irysów bezbródkowych jest podobna do pielęgnacji irysów bródkowych z tym wyjątkiem, że można je rzadziej przesadzać i dłużej uprawiać w jednym miejscu.
Irysy syberyjskie (łac. Iris sibirica)
Obszar ich występowania obejmuje Syberię, Kaukaz i w Azję Mniejszą. Rośnie również w południowej Polsce. Irys syberyjski objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Kłącza są krótkie i splecione. Liście są równowąskomieczowate, o długości 50-80 cm. Kwiaty są ciemnoniebieskie i zakwitają najczęściej w maju i w czerwcu. Okres kwitnienia jest długi, a kwiaty dobrze utrzymują się po ścięciu. Rzadko sadzi się go w ogrodach i na rabatach, ponieważ istnieje wiele piękniejszych odmian. Irysy syberyjskie są odporne na mróz. Są mało wymagające, ale lepiej rosną w bogatej w próchnicę, dostatecznie wilgotnej glebie o odczynie obojętnym do lekko kwaśnego. Lubią pełne słońce, ale tolerują także cień. Przesadzanie można przeprowadzać od wiosny do późnego lata. Irysy z tej grupy są ostatnio bardzo popularne. Opracowano wiele odmian o białych, niebieskich i fioletowych kwiatach, a każdego roku do listy dodawane są nowe odmiany. Idealnie nadają się do naszego klimatu, ponieważ są odporne na zimę, nie chorują i mogą być przesadzane przez wiele lat. W suche lata wymagają podlewania.
Irysy japońskie (łac. Iris japonica)
W Japonii irysy te są uprawiane od ponad 500 lat i pozostają popularne do dziś. Lubią kwaśną, wilgotną glebę. Latem konieczne jest częste podlewanie i ściółkowanie. Najlepszym nawozem jest obornik. Nie tolerują wapna i nawozów mineralnych. Kwitnie od połowy czerwca. Kwiaty są duże i bardzo dekoracyjne. Rozmnaża się je najlepiej przez podział kępy. Wskazane jest okrycie go na zimę.
Irysy mieczolistne (łac. Iris ensata)
Irys mieczolistny pochodzi z Korei i Japonii. Liście są lancetowate z wyraźnymi żyłkami środkowymi. Kwiaty są fioletowe. Kwitnie od czerwca do lipca. Wysokość 80-120 cm. Wyhodowano odmiany o jaśniejszych i ciemniejszych fioletowych kwiatach.
Irysy trawolistne (łac. Iris graminea)
Irys trawolistny pochodzi z południowej Europy i Azji Mniejszej. Jego liście są wąskie, lekko zakrzywione, błyszczące i ciemnozielone. Dorasta do 1 metra wysokości. Kłącza są krótkie, gęste i płożące się. Kwitnie w maju i czerwcu fioletowymi kwiatami, które nie wyłaniają się ponad liście.
Irys bucharski (łac. Iris Juno)
Jest to jeden z najpiękniejszych i najbardziej egzotycznych kwiatów cebulowych. Kwitnie wiosną, najczęściej od drugiej połowy kwietnia. Wiele gatunków ma pachnące kwiaty. Pod względem morfologicznym irysy bucharskie wyróżniają się cebulą, z których wyrastają mięsiste korzenie. Są one wyjątkowe, ponieważ przechowują również składniki odżywcze, dlatego bardzo ważne jest, aby ich nie uszkodzić i zachować podczas przesadzania roślin.
Kwiaty tych irysów są również piękne i dwubarwne i wyrastają z kątów liści po 2-7.
Przekwitłe kwiaty każdego roku wysychają, wtedy duży nadmiar wilgoci jest szkodliwy dla rośliny, dlatego w wilgotne (bardzo) lato lepiej wykopać i zabezpieczyć mięsiste korzenie.
Rozmnażane wegetatywnie irysy bucharskie mogą co roku wytwarzać 2-4 cebule zastępcze, które często trudno odróżnić w pierwszym roku, ponieważ mają tę samą podstawę. Jeśli podstawy się rozdzielą, można je sadzić zaraz po kopaniu, ponieważ korzenie łatwo się później łamią. Wykopane starsze cebule należy przechowywać w dobrze wentylowanym pomieszczeniu w temperaturze 25-30°C. Sadzenie powinno odbywać się między wrześniem a październikiem, a korzenie należy koniecznie zabezpieczyć. Niektóre cebulki są wykopywane po kwitnieniu, ale jeśli gleba ma dobry drenaż, mogą rosnąć w jednym miejscu nawet przez 3 lata.
Irysy bucharskie można także wysiewać z nasion jesienią.
Sadzonki rosną powoli i zaczynają kwitnąć po 4-5 latach. Istnieją także hybrydy międzygatunkowe.
Uprawa i pielęgnacja irysów
Irysy uprawiane w ogrodach i na rabatach lubią pełne słońce. Zaleca się nawet nie sadzić kłączy całkowicie pod ziemią, ale sadzić je płytko, tak aby część była widoczna na powierzchni ziemi. Jest to szczególnie ważne, jeśli gleba jest ciężka.
Najlepiej rosną na słonecznej, niepodmokłej, lekkiej glebie piaszczystej. Jeśli gleba jest bardziej wilgotna, kwiaty te można sadzić na podwyższonych rabatach, co zapewni lepszy drenaż. Inną możliwą opcją jest sadzenie ich na zboczach. Wiele starszych odmian irysów dobrze rośnie w półcieniu, ale niektóre odmiany irysów mogą w ogóle nie kwitnąć z powodu zbyt dużego zacienienia.
Wiele z nich nie powinno być również sadzonych na glebach kwaśnych. Wręcz przeciwnie, zaleca się posypanie spulchnionej gleby, w której irysy są lub będą uprawiane, popiołem drzewnym, który alkalizuje glebę i chroni rośliny przed chorobami.
Jeżeli nie występują długotrwałe susze, irysy nie wymagają nawet dodatkowego podlewania.
Specyfika uprawy różnych odmian irysów
- Irysy japońskie i luizjańskie mogą być również uprawiane w pobliżu stawów, ponieważ tolerują wilgotną glebę.
- Irysy syberyjskie preferują kwaśną, wilgotną glebę. Różnorodność odmian tych roślin i obszarów upraw jest bardzo duża. Są to odporne rośliny, które tolerują wahania temperatury i wilgotności. Mogą rosnąć w wielu różnych ogrodach, o ile gleba jest dobrze osuszona i otrzymuje wystarczającą ilość światła słonecznego i wody.
- Irysy syberyjskie, bródkowe i japońskie zwykle utrzymują się w strefach odporności roślin 3-9; irys żyłkowany i irysy holenderskie utrzymują się w strefach 5-9. Według map Polska leży w strefach mrozoodporności 5-7, więc należy to wziąć pod uwagę przy wyborze roślin do ogrodu.
Przygotowanie irysów do zimy
Jeśli wybierzesz odpowiednie rośliny, nie musisz ich wykopywać ani przykrywać na zimę. Po przekwitnięciu kwiatów należy tylko odciąć ich główki. Gdy cała łodyga kwiatowa zmieni kolor na żółty i zacznie obumierać, należy przyciąć łodygę do ziemi, aby energia była kierowana do korzeni, a nie do główek nasiennych. Nie należy jednak usuwać liści przed ich zżółknięciem lub obumarciem, ponieważ liście nadal przeprowadzają fotosyntezę, dostarczając roślinie energię potrzebną do przyszłorocznego kwitnienia.
Sadzenie, przesadzanie i rozmnażanie irysów
Wiosna lub początek sezonu wegetacyjnego to najlepszy czas na sadzenie i przesadzanie irysów. Można je również sadzić późnym latem, 6-7 tygodni po kwitnieniu, gdy na kłączu wykształcą się już nowe korzenie. Nie zaleca się odkładania sadzenia i przesadzania na późniejszą jesień, ponieważ irysy nie zdążą się ukorzenić i będą gorzej zimować, a silniejszy mróz może wypchnąć kłącza z gleby i je uszkodzić.
Irysy sadzi się płytko, w odległości 30 cm między wyższymi odmianami i 15-23 cm między niższymi odmianami, tak aby korzenie nie stykały się ze sobą i miały wystarczająco dużo miejsca na wzrost. Najlepiej sadzić je w rowkach, z korzeniami skierowanymi wgłąb i kłączami skierowanymi na południe (szczególnie w przypadku irysów bródkowych).
Jeżeli irysy sadzone są w cięższej glebie dobrze jest dodać piasku. Tam, gdzie gleba jest szczególnie wilgotna lub gliniasta, irysy lepiej jest sadzić na zboczach. Gęsto rosnące krzewy należy przerzedzać co 3-5 lat, gdyż w takich warunkach zaczynają one więdnąć i słabiej kwitną. Irysy są najczęściej i najłatwiej rozmnażane przez kłącza i części krzewów, a odmiany cebulowe przez cebulki.
Podczas sadzenia irysów cebulowych należy dodać do spulchnionej gleby kompost. W zależności od rodzaju cebulki należy sadzić na głębokości 4-5 cm.
.
Jak nawozić irysy
Kompost świetnie nadaje się do wzbogacania gleby, w której rosną irysy. Spulchniając glebę wiosną i dodając warstwę kompostu, zapewnisz irysom składniki odżywcze potrzebne do zdrowego i bujnego wzrostu. Jeśli nie masz kompostu, idealnym rozwiązaniem będzie zbilansowany nawóz do kwiatów. Zwykle irysy nawozi się dwa razy w roku, pierwsze na wiosnę, przed kwitnieniem, gdy rośliny jeszcze wypuszczają liście, a drugie – już po przekwitnięciu, 6-8 tygodni później, kiedy zaczynają się tworzyć nowe korzenie. Do pierwszego nawożenia zaleca się następujący skład nawozów: N-P-K (15-9-12), gdzie N – azot, P – fosfor, K – potas. W przypadku drugiego nawożenia skład jest inny: N-P-K (5-15-20). Ponieważ zbyt duża ilość azotu może wpływać na gnicie korzeni, dlatego ważne jest, aby nie przesadzić z nim.
Szkodniki i choroby irysów
Irysy uprawiane w Polsce są najczęściej dotknięte bakteryjną plamistością liści, szara pleśnią i zgorzelową plamistością liści. Aby zapobiec tym chorobom, należy stale kontrolować rośliny, usuwać chore i martwe liście oraz zrywać przekwitłe łodygi. Jesienią, po zakończeniu sezonu wegetacyjnego, należy odciąć liście, pozostawiając wachlarzowate części rozety. Prace te oraz podział krzewów należy wykonywać przy użyciu zdezynfekowanych narzędzi. Dobrym pomysłem przed sadzeniem jest również namoczenie kłączy w łagodnym roztworze nadmanganianu potasu, który jest doskonałym środkiem dezynfekującym, pozwalając im wyschnąć na słońcu przed sadzeniem. Szkodniki rzadko atakują irysy, ale mogą pojawić się mszyce. Rośliny należy wówczas jak najszybciej spryskać środkami owadobójczymi.
Wykorzystane źródła:
https://www.britannica.com/plant/Iris-plant-genus
https://www.thespruce.com/iris-flowers-growing-guide-5120188
https://www.botanikos-sodas.vu.lt/puslapiai/straipsniai/apie-vilkdalg
http://vilkdalgiai.lt/vilkdalgiai/apie-vilkdalgius/
Zdjęcia poglądowe © Canva.