Jeżyna (łac. Rubus subgen. Rubus) należy do rodziny różowatych (Rosaceae), rodzaju jeżyn (łac. Rubus). Jeżyna należy do tej samej rodziny i tego samego rodzaju co malina, więc pod wieloma względami (wygląd, cechy uprawy, właściwości odżywcze) rośliny te są do siebie podobne.
Jeżyna pochodzi z Azji Mniejszej i rozprzestrzeniła się niemal na całym świecie. Naukowcy zidentyfikowali prawie 700 gatunków uprawianych jeżyn.
W Europie są one uprawiane od ponad 2000 lat. Korzystne właściwości jeżyn znane są od czasów starożytnych. W starożytności Grecy używali jeżyn do leczenia bólu gardła, dny moczanowej, owrzodzeń jamy ustnej i zapalenia dziąseł. W Europie Środkowej plemiona celtyckie od V do I wieku p.n.e. ceniły jeżyny nie tylko ze względu na ich właściwości lecznicze, ale także wierzyły w ich magiczną moc odpędzania zła i przyciągania szczęścia. Hiszpańscy Cyganie z jagód i liści jeżyny oraz wina sporządzali napoje dla swoich zwierząt jucznych w nadziei, że staną się one bardziej wytrzymałe. W Polsce dziko rosnące jeżyny można spotkać nie tylko przy lasach lub w wilgotnych zaroślach lasów liściastych i mieszanych, ale także na brzegach rzek, jezior, a nawet na poboczach dróg.
Łatwo rozpoznać te rośliny. Dziko rosnące zarośla jeżyn składają się z gęsto rosnących, wyprostowanych lub pełzających, wygiętych w łuk łodyg. Dwuroczne i starsze łodygi pokryte są ostrymi i kłującymi kolcami. Liście jeżyn są dłoniastodzielne. Kwiatostany są zebrane w grona. Kwitną na biało, a niektóre gatunki na różowo, w maju lub czerwcu. Jagody dojrzewają od lipca do października. Są ciemnofioletowe lub czarne, mocno przytwierdzone do dna kwiatowego i opadają wraz z nim, gdy są dojrzałe.
Gatunki jeżyn rosnące w Polsce
Jeżyna popielica (łac. Rubus caesius L.) jest najbardziej pospolitym gatunkiem jeżyny w Polsce.
Jeżyna wzniesiona (łac. Rubus nessensis Hall) jest najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem w Polsce oraz w północnej i środkowej Europie oraz na Wyspach Brytyjskich. Pędy tej jeżyny dorastają do 2-3 metrów wysokości. Młode pędy jeżyny są wyprostowane, podczas gdy starsze pędy jeżyny są wygięte i pokryte kolcami. Liście są pięcioklapowe. Kwiaty są zazwyczaj białe, rzadziej różowe. Kwitnie w czerwcu. Kwiatostany są zebrane w rzadkie, krótkie grona. Owocuje na przełomie lipca i sierpnia. Dojrzałe są czerwono-czarne, kwaskowate.
Jeżyna bezkolcowa (łac. Rubus fruticosus) jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w Polsce i w Europie. Jeżyny te różnią się nieco wyglądem od wyżej wymienionych gatunków jeżyn. Ich pędy dorastają do siedmiu metrów długości i są zielone, brązowawe lub nawet czerwone. Liście są trójlistkowe lub pięciolistkowe, ich kolor waha się od ciemnozielonego na wierzchołku do jasnozielonego bliżej łodygi. Kwitnie na biało lub różowo. Kwiatostany są ułożone w małe grona uformowane na końcach pędów. Dojrzałe jagody są koloru czarnego.
Jeżyna fałdowana (łac. Rubus plicatus) w Polsce rośnie na terenach nizinnych i w niższych partiach górskich. Pędy dorastają do 1,5 metra wysokości i są gęsto pokryte twardymi, lekko zakrzywionymi kolcami. Starsze pędy są łukowato wygięte. Liście są pięciolistkowe i pomarszczone w słońcu. Kwiaty są duże, zebrane w grona, białe lub różowe. Jagody są duże, czarne i błyszczące.
Oprócz tych najpopularniejszych najpospolitszych gatunków jeżyn, istnieje wiele innych, np.: jeżyna rozcięta (Rubus scissus), jeżyna bruzdowana (Rubus sulcatus) i jeżyna Wahlberga (Rubus wahlembergii).
W Polsce obszar uprawnych plantacji jeżyn jest dość dobrze rozwinięty. Ale wciąż „kuzynka” jeżyny, malina, jest jedną z najpopularniejszych jagód uprawianych zarówno w sadach, jak i w maliniakach. Warto jednak uprawiać także jeżyny, ponieważ są one prawdziwą bombą witamin i minerałów, są także łatwe w uprawie.
Niektóre uprawiane odmiany jeżyn hodowane i sprzedawane w Polsce
Loch Tay – bardzo wczesna bezkolcowa odmiana jeżyny wyhodowana w Szkocji. Dorasta do 1,5 m i jest odmianą półpełzającą. Do uprawy wymagane są podpory. Odmiana jest płodna, odporna na choroby i suszę. Owocuje na początku lipca. Owoce są duże, czarne, słodkie i aromatyczne.
Brzezina – bardzo wczesna, bezkolcowa odmiana jeżyny wyhodowana w Polsce. Dorasta do 2 metrów wysokości i jest odmianą półpłożącą. Do uprawy zalecane są podpory. Odmiana jest plenna, bardzo odporna na mróz, choroby grzybowe i szkodniki. Jagody zaczynają zawiązywać się na początku lipca. Jagody są średniej wielkości, wydłużone, czarne i błyszczące. Są słodkie i dlatego są klasyfikowane jako jagody deserowe. Po zerwaniu nie psują się przez długi czas. Nadają się na soki, dżemy lub wino oraz do mrożenia.
Black Satin – wczesna, bezkolcowa odmiana jeżyny wyhodowana w USA. Dorasta do trzech lub pięciu metrów wysokości i jest odmianą półpełzającą. Do uprawy wymagane są podpory. Odmiana jest odporna na choroby i szkodniki. Dobrze wytrzymuje upały i krótkotrwałe susze. Jest bardzo mrozoodporna i może wytrzymać temperatury do -20 stopni. Bardzo plenna, dojrzewa już na początku sierpnia. Jagody są duże, czarne, bardzo aromatyczne i słodkie. Dojrzewają dość szybko i muszą być zbierane częściej.
Polar to wczesna, bezkolcowa odmiana jeżyny wyhodowana w Polsce. Dorasta do 2,5 metra wysokości. Do uprawy zalecane są podpory. Odmiana jest mrozoodporna i nie wymaga okrywania. Jest całkowicie odporna na choroby i choroby gleby. Duże, wydłużone i czarne jagody zaczynają zawiązywać się pod koniec lipca. Są one soczyste, słodkie i aromatyczne. Po zerwaniu nie psują się przez długi czas. Nadaje się na przetwory.
Loch Ness – bezkolcowa odmiana jeżyny wyhodowana w Szkocji. Dorasta do 5 metrów wysokości. Zaleca się przywiązywanie pędów do podpór. Odmiana jest bardzo mrozoodporna i może zimować bez przykrycia. Jest również odporna na choroby grzybowe i szkodniki. Owocuje od sierpnia aż do pierwszych przymrozków. Jagody są średniej wielkości, wydłużone, czarne i błyszczące. Jest klasyfikowana jako jagoda deserowa i długo zachowuje świeżość po zerwaniu.
Navaho – późna, bezkolcowa odmiana jeżyny wyhodowana w USA. W sprzyjających warunkach potrafi osiągnąć nawet 5 m wysokości. Pędy można przywiązywać do podpór. Odmiana jest umiarkowanie mrozoodporna i odporna na choroby. Jagody zaczynają dojrzewać w sierpniu, są duże, czarne i błyszczące. Są soczyste i nie psują się przez długi czas po zerwaniu. Nadają się na przetwory.
Sadzenie jeżyn
Jeżyny można sadzić zarówno wiosną, jak i jesienią. Jednak późna jesień nie jest zbyt dobrym czasem w naszym regionie, ponieważ rośliny mogą nie mieć czasu na zakorzenienie się przed zimowymi przymrozkami.
Najlepiej wybrać dla jeżyn miejsce słoneczne, osłonięte od bezpośrednich wiatrów. Nie są one bardzo wymagające pod względem gleby. Jednak, jak każda roślina, jeżyny będą najlepiej rosły na żyznej, luźnej i dobrze przepuszczalnej glebie. Jeżyny dobrze rosną również na lekkich glebach gliniastych. Przed sadzeniem glebę można wzbogacić poprzez dodanie materii organicznej.
Jeżyny można również sadzić w miejscach, w których wcześniej rosły ogórki lub buraki. Jeśli jednak posadzisz je tam, gdzie wcześniej rosły ziemniaki, pomidory, papryka, truskawki lub maliny, istnieje większe prawdopodobieństwo, że będą one ciągle atakowane przez szkodniki i choroby.
Jeżyny są roślinami szybko rosnącymi. Dlatego ważne jest, aby pozostawić wystarczające odstępy między sadzonkami. Zaleca się sadzenie jeżyn w odległości około 1,5 do 2,5 metra od siebie. Ważne jest także pozostawienie odpowiedniego odstępu pomiędzy rzędami. Zaleca się co najmniej 2,5 metra. Takie rozmieszczenie roślin ułatwi ich pielęgnację i zbiory. Rośliny nie będą również blokować sobie nawzajem światła i będzie zachowana między nimi lepsza cyrkulacja powietrza. Dzięki temu rośliny będą zdrowsze i bardziej odporne na szkodniki i choroby.
Sadzi się łodygę skróconą do 3-4 dobrze uformowanych pąków. Dołek należy wykopać na tyle głęboko, aby jeden lub dwa pąki znalazły się pod ziemią. Ważne jest, aby nie zginać korzeni. Jeśli są bardzo długie, można je lekko przyciąć. Korzenie należy umieścić równomiernie w przygotowanym dołku, skierowane w dół. Po posadzeniu jeżyny należy podlać.
Uprawa i pielęgnacja jeżyn
Jeżyny kwitną i owocują dopiero w drugim roku od posadzenia. W pierwszym roku sadzonki poświęcają całą swoją energię na ukorzenienie i wzrost. Po ukorzenieniu nie wymagają szczególnej pielęgnacji.
- Wczesnowiosenne prace przy krzewach jeżyn polegają na skracaniu pędów bocznych. Takie przycinanie wierzchołków zachęca łodygi do wytworzenia nowych pędów, na których w następnym roku pojawią się jagody. Nowe pędy należy przymocować do podpór, aby roślina była bardziej „uporządkowana”, miała więcej słońca i produkowała więcej owoców. Zaleca się również skrócenie dwuletnich pędów do wysokości około 2 metrów.
- Jeżyny potrzebują dużo wilgoci podczas kwitnienia, zawiązywania owoców, a zwłaszcza podczas wzrostu i dojrzewania. Dlatego jeżyny należy regularnie podlewać – co najmniej raz w tygodniu w okresach suszy.
- Jesienią, po zebraniu jagód, dwuletnie pędy, na których rosły jagody, przycina się do ziemi. Przeprowadza się również przerzedzanie, pozostawiając 4-5 najsilniejszych jednorocznych pędów do przyszłorocznego zbioru. Można je również skrócić do ostatniego silnego pąka.
- Ściółkowanie jest istotne przez cały sezon. Nie tylko pomaga utrzymać wilgoć, ale także zapobiega rozwojowi chwastów. Dlatego krzewy jeżyny można ściółkować regularnie.
- Najlepszym pokarmem dla krzewów jeżyn jest regularnie dodawany do gleby kompost. Wiosną i wczesnym latem można je również nawozić wieloskładnikowym nawozem.
- Jeżyny są roślinami mrozoodpornymi. Niektóre odmiany mogą wytrzymać mrozy nawet do -20 stopni. Jednak w przypadku szczególnie mroźnej, bezśnieżnej zimy, jeżyny można dodatkowo zabezpieczyć, przyginając łodygi przyciętego krzewu do ziemi i przykrywając je gałązkami świerkowymi.
Rozmnażanie jeżyn
Jeżyny można rozmnażać na trzy sposoby: przez odkłady wierzchołków pędowych, odrosty korzeniowe i zielone sadzonki.
- Wiosną jeżyny są najczęściej rozmnażane przez odkłady wierzchołków pędowych. W tej metodzie górna wierzchołek łodygi jeżyny (około 20 centymetrów od wierzchołka) jest odginany i przymocowywany do ziemi. Następnie odkład przykrywa się mieszanką kompostu i torfu o grubości około 10 centymetrów (najlepszy stosunek to 3 części kompostu na 1 część torfu). Sadzonkę należy regularnie podlewać. Aby zapobiec „ucieczce“ odkładu, przywiązuje się go do wbitego w pobliżu patyka. Gdy korzenie urosną, odcina się odkład i przesadza w docelowe miejsce.
- Przez odrosty korzeniowe rozmnaża się jeżyny jesienią. W zależności od odmiany, z jednego krzewu może wyhodować więcej lub mniej odrostów – wystarczy je wykopać, skrócić do wysokości 30-35 cm i posadzić w nowym miejscu.
- Rozmnażanie jeżyn przez sadzonki zielne można przeprowadzić wczesnym latem. Gdy odrosty korzeniowe jeżyny osiągną wysokość 2-3 cm, tworzą się 2-3 liście. Należy je przyciąć i posadzić w podłożu z torfu, ziemi i piasku w proporcji 1: 1: 2.
Zbiór jeżyn – jak uzyskać z nich najwięcej korzyści?
- Jagody jeżyny psują się stosunkowo szybko. Od momentu zbioru po spożycie czy przetworzenie należy je przechowywać w lodówce, najlepiej nie dłużej niż kilka dni.
- Po rozpoczęciu okresu dojrzewania, jeżyny powinny być zbierane często, nie rzadziej jak co dwa dni.
- Aby zachować świeżość jagód na dłużej, zaleca się zbieranie ich o chłodnej porze dnia, najlepiej wcześnie rano. Po zerwaniu lepiej przechowywać je w cieniu lub jak najszybciej umieścić w lodówce.
- Należy zbierać wyłącznie w pełni dojrzałe owoce – muszą mieć one czarny kolor. Jagody zbiera się razem z kwiatostanem.
- Jagody można spożywać na świeżo lub przetwarzać, konserwować lub mrozić na różne sposoby. Przejrzałe, miękkie jagody są szczególnie odpowiednie do przetwarzania. Można z nich zrobić kompot, dżem lub kisiel. Twarde jagody są spożywane świeże lub mrożone.
Jeżyny nadają się do uprawy organicznej – praktycznie nic ich nie atakuje
Jeżyny są bardzo odporne na szkodniki i choroby. Dzięki temu nadają się szczególnie do upraw ekologicznych, ponieważ zazwyczaj nie wymagają żadnej ochrony chemicznej.
Jedynym szkodnikiem, który może jednak dostać się do jeżyn, jest roztocze zwane szpecielem jeżynowcem lub przebarwiaczem jeżynowym (Acalitus essigi). Owady te uszkadzają owoce i liście jeżyn. Zimują w pąkach jeżyn, a wiosną zaczynają żerować na rozwijających się pędach. Następnie żerują na rozwijających się pąkach kwiatowych, potem na kwiatach, docierając do podstawy rozwijających się owoców. Uszkodzone owoce są twarde i pozostają zielone lub czerwone. W przypadku wykrycia szpeciela jeżynowca rośliny należy opryskać akarycydami. Zabieg ten można przeprowadzić zarówno przed, jak i po kwitnieniu oraz po zbiorach.
Zwiększanie bioróżnorodności jest również dobrym sposobem kontrolowania rozprzestrzeniania się szkodliwych owadów. W otoczeniu warto uprawiać różne kwitnące, pachnące rośliny (nostrzyki białe, facelie, ogóreczniki, melisę itp.). Takie rośliny przyciągają pożyteczne owady, które żywią się szkodnikami, niszcząc w ten sposób ich populacje.
Jeśli na liściach jeżyny pojawiają się pomarańczowe plamy, może to oznaczać, że zostały zakażone rdzą. Jest to choroba wywoływana przez bakterie grzybowe. Można z nią walczyć poprzez dokładną kontrolę roślin, usuwanie uszkodzonych i martwych części oraz ulepszanie gleby. Innym sposobem jest stosowanie specjalnych produktów do leczenia chorób grzybiczych roślin (fungicydów).
Korzystne właściwości jeżyn
Jagody jeżyny (a także liście) są zarówno pożywieniem, jak i lekarstwem. Zawierają witaminy A, C i K, a także minerały, takie jak potas, magnez i miedź. Są bogate w błonnik pokarmowy, co czyni je dobrym wyborem przy diecie poprawiającej metabolizm. Sok z jeżyn pomaga zwiększyć odporność.
Herbata z jagód i/lub liści jeżyn pomaga w leczeniu różnych dolegliwości.
Łagodzi objawy niestrawności, zarówno biegunki, jak i zaparcia. Herbata z liści jeżyny ma działanie moczopędne, dlatego jest przydatna w leczeniu chorób nerek i wątroby. Jest również dobra na gorączkę i przeziębienia, ponieważ stymuluje wydzielanie potu.
Co bardzo ważne, jagody te są odpowiednie dla osób cierpiących na cukrzycę.
Jeżyny w kosmetyce
Produkty z tych jagód są wykorzystywane w szerokiej gamie produktów kosmetycznych: kremach i balsamach, maseczkach i serach, mydłach, szamponach i innych produktach do pielęgnacji włosów.
Szczególnie ceniony jest olej z nasion jeżyny. Jest sprzedawany tylko w bardzo małych ilościach i jest drogi. Olej ten jest źródłem kwasów omega 3, 6 i 9. Kwasy te są szczególnie korzystne dla skóry – przeciwdziałają starzeniu się, mają działanie detoksykujące, a także są odpowiednie dla wrażliwej skóry pod oczami. Olejek ten wykorzystywany jest także do pielęgnacji, odżywiania i nawilżania włosów. Olej z jeżyn jest odporny na utlenianie i dlatego doskonale nadaje się do domowych kosmetyków, ponieważ dłużej zachowuje ich świeżość.
Korzyści z jeżyn – nie tylko dla ludzi
Jeżyna to pożyteczna roślina, która przyciąga pożyteczne owady i ptaki. Zapylają one rosnące rośliny i zmniejszają ilość szkodliwych owadów. Pszczoły lubią kwitnące jeżyny, ponieważ produkują one dużo nektaru. Miód jeżynowy jest klarowny, jasny, z delikatnym aromatem.
Zdjęcia poglądowe © Canva.